psychotherapies

​

Το άγχος είναι κυρίως σύμφυτο με την ίδια τη ζωή. Στην περίπτωση του ανθρώπου ξεπερνά τα όρια της ενστικτώδους αντίδρασης, πάλης ή φυγής (fight or flight), που παρατηρούμε και στα κατώτερα είδη ενόψει επιλογών επιβίωσης, τροφής και αναπαραγωγής, και πηγαίνει στα όρια μίας ώριμης μορφής, υπαρξιακής. Όπως σημειώνει ο ψυχαναλυτής Ronald Britton: "Η αίσθηση ασφάλειας που έχουμε ανά πάσα στιγμή βασίζεται στην πεποίθηση ότι εμείς οι ίδιοι, οι αγαπημένοι μας και τα πράγματα, στα οποία δίνουμε αξία, είναι όλα καλά. Η πεποίθηση όμως αυτή πηγάζει από την πιθανότητα, όχι τη βεβαιότητα· παρόλα αυτά παράγει μία συναισθηματική κατάσταση βεβαιότητας". Αυτή λοιπόν η συνύπαρξη αίσθησης του ασφαλούς από τη μία και επίγνωσης του πεπερασμένου από την άλλη, δύο ενδόμυχων και εν πολλοίς ασυνείδητων καταστάσεων, προάγει το -κατεξοχήν ανθρώπινο- "προνόμιο" της υπαρξιακής ανησυχίας. Και όταν αυτή φιλτράρεται μέσα από ένα τμήμα του εαυτού ασφαλές, αξιόπιστο, απαρτιωτικό και επανορθωτικό (το αποκαλούμενο "καλό εσωτερικό αντικείμενο"), σε ευθέως ανάλογη απόρροια μίας επαρκώς καλής πρώιμης σχέσης (της ενδοβλημένης σχέσης με τη μητέρα), τότε εκφράζεται με έναν ώριμο τρόπο ως υπαρξιακό άγχος· ως ενδιαφέρον για τους αγαπημένους μας, ως ανησυχία για τα παγκόσμια προβλήματα ή ως αναζήτηση για το νόημα της ζωής με παραγωγικές συμπεριφορές μέσα από την επιστήμη και την τέχνη και εν γένει μια ενεργό ζωή.

​

Με βάση τα παραπάνω θα έλεγε κανείς ότι είναι πιο λογικό κάποιος να ανησυχεί παρά να εφησυχάζει ότι όλα είναι καλά. Δεν φιλτράρονται ωστόσο όλα ή πάντοτε μέσα από ένα καλό εσωτερικό αντικείμενο. Ακόμη και "ασφαλή", υπό την έννοια αυτή, άτομα μπορεί να αντιδράσουν με εκδηλώσεις παθολογικού άγχους υπό συνθήκες υπερβάλλουσας ή αναπάντεχης πίεσης (stress). Πόσο δε μάλλον όσοι, στερημένοι μίας ασφαλούς πρώιμης σχέσης με το πρωτεύον αντικείμενο (τη μητέρα) την έχουμε ενδοβάλει ψυχικά ως ένα "κακό εσωτερικό αντικείμενο", ως ένα τμήμα δηλαδή του εαυτού ασταθές και ανασφαλές που εκλαμβάνει τον κόσμο ασαφή, αναξιόπιστο και απειλητικό και που αναζητά με τα άχρονα συναισθήματα αγωνίας και πόνου της πρώιμης εκείνης περιόδου την επανορθωτική εμπειρία. Απουσία καλού εσωτερικού αντικειμένου αλλά και ελλείψει επαρκούς επανορθωτικής εμπειρίας, η προσπάθεια του ψυχισμού να εμπεριέξει την υπαρξιακή ανησυχία και την πίεση της ζωής είναι ελλειμματική και ανώριμη με αποτέλεσμα να εγκαθίσταται και να συντηρείται ένα χρόνιο και έντονο άγχος, που αδυνατεί να εκφραστεί ώριμα και οριοθετείται παθολογικά υπό τη μορφή συμπτώματος. Υπό αυτήν την έννοια δεν είναι τόσο ότι το άγχος παράγει το σύμπτωμα όσο μάλλον ότι το σύμπτωμα υπάρχει ώστε να εμπεριέχει και να "διαχειρίζεται" το άγχος, ως μία γραμμή άμυνας απέναντι στην ολοκληρωτική κατάρρευση.

 

Σε κλινικό επίπεδο η συμπτωματολογία εκφράζεται ποικιλοτρόπως με κοινό πάντοτε παρονομαστή ένα άγχος που συντηρείται σε χρόνο και επιμένει σε ένταση ενώ οι ανησυχίες και οι φόβοι εμπλέκονται στις σχέσεις μας και τη λειτουργικότητα της καθημερινότητάς μας συχνά με ένα διάχυτο αίσθημα ότι χάνεται ο έλεγχος. Οικεία, λόγω της ευρείας της απήχησης, είναι η φαινομενολογική κατάταξη του άγχους σε διακριτές κλινικές οντότητες, γνωστές ως αγχώδεις διαταραχές, οι οποίες παρατίθενται εδώ αλλά ερμηνευτικά αναλύονται σε ξεχωριστά άρθρα.

​

Κρίσεις και Διαταραχή Πανικού. Ξαφνικά επεισόδια άγχους που κορυφώνονται σε 10 λεπτά αλλά δεν ξεπερνούν τα 30 λεπτά σε διάρκεια. Η ένταση είναι δριμεία με αίσθηση απώλειας ελέγχου, διάσχισης από την πραγματικότητα, λιποθυμίας και φόβου θανάτου και συμπτώματα με έντονους παλμούς, στηθάγχη, δύσπνοια, ζάλη, αίσθημα πνιγμού, τρόμο, ναυτία και στομαχικές κράμπες. Τέτοια βιώματα προκαλούν μία διάχυτη ανησυχία ότι μπορεί αναπάντεχα να συμβεί μία καινούργια κρίση, γνωστό ως "άγχος αναμονής", το οποίο με τη σειρά του δύναται συχνά να προκαλεί αισθήματα αβοηθησίας και μη δυνατότητας διαφυγής (αγοραφοβία) ειδικά σε δημόσιους χώρους ή σε περιορισμένες συνθήκες (π.χ. αεροπλάνα), οπότε και συχνά υιοθετείται η συστηματική αποφυγή τέτοιων συνθηκών.

​

Φοβίες και Παράλογοι Φόβοι. Υπερβάλλοντες φόβοι για ειδικά αντικείμενα, δραστηριότητες ή καταστάσεις που στην πραγματικότητα εμπεριέχουν μικρή ή και καθόλου απειλή. Κοινές φοβίες αναφέρονται για ζώα (συχνά ποντίκια, αράχνες ή φίδια), για ταξίδια με εναέρια μέσα, καθώς και για το βίωμα στα άκρα από ένα ύψος. Και εδώ συχνές είναι οι συμπεριφορές συστηματικής αποφυγής τέτοιων φοβικών συνθηκών, με το αντίστροφο ωστόσο συχνά αποτέλεσμα ενίσχυσης της φοβίας λόγω μείωσης του ουδού πρόκλησης του φοβικού αισθήματος απουσία έκθεσης σε αυτό (όσο δεν βιώνεται μία φοβική συνθήκη τόσο το αίσθημα της φοβίας για αυτήν αυξάνει).

​

Κοινωνικό Άγχος ή Κοινωνική Φοβία. Εξουθενωτικός, παραλυτικός φόβος ότι θα σχηματιστεί αρνητική εικόνα του ατόμου προς το περιβάλλον ή ότι θα βιωθεί δημόσιος εξευτελισμός. Δημιουργεί κοινωνικό προφίλ υπερβάλλουσας εσωστρέφειας και ντροπαλότητας και στην πλέον σοβαρή εκδοχή καταργεί συλλήβδην την κοινωνικότητα. Ειδική αλλά συχνή μορφή κοινωνικού άγχους είναι το αποκαλούμενο "άγχος παράστασης", όπου το άγχος σε τέτοια ένταση προκύπτει μόνο σε συνθήκες δημόσιας έκθεσης (π.χ. εκφώνηση λόγου).

​

Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή. Μη ηθελημένες, παρεισφρητικές σκέψεις ή ψυχαναγκαστικές συμπεριφορές που μοιάζουν αδύνατον να σταματήσουν ή να τεθούν υπό έλεγχο. Μία ιδεοληψία μπορεί για παράδειγμα να αφορά σε υποτροπιάζουσα αγωνία καθ' όλη τη διάρκεια της ημέρας ότι κάποιος μπορεί να πάθει κάτι κακό, ενώ αντίστοιχα ένας ψυχαναγκασμός στο επαναλαμβανόμενο και τελετουργικό πλύσιμο των χεριών έως ότου να θεωρηθούν από το άτομο καθαρά.

​

Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες. Ακραία αγχώδης έκφραση στον απόηχο ενός τραυματικού ή απειλητικού για τη ζωή συμβάντος. Μπορεί να θεωρηθεί σαν διαρκής κρίση πανικού με τα συμπτώματα να περιλαμβάνουν αναμνήσεις ή εφιάλτες του τραυματικού γεγονότος, διαρκή επαγρύπνηση, εύκολο τρόμαγμα, κοινωνική απόσυρση και αποφυγή καταστάσεων παρόμοιων με την τραυματική.

​

Διαταραχή Άγχους Αποχωρισμού. Ένα φυσιολογικό αναπτυξιακό άγχος αποχωρισμού εικάζεται ότι βιώνουν όλα τα παιδιά. Όταν ωστόσο αυτό παγιώνεται και συντηρείται σε μια ένταση που καταργεί τη λειτουργικότητα του παιδιού, τότε πρέπει να διερευνηθεί. Τα παιδιά με διαταραχή άγχους αποχωρισμού διεγείρονται ψυχικά και μόνο στη σκέψη του αποχωρισμού από τον έναν ή και τους δύο γονείς ενώ στην αγωνία τους όταν πρόκειται να πάνε σχολείο ή να παίξουν με συνομηλίκους τους συχνά επικαλούνται σωματικά συμπτώματα. Διαβάστε περισσότερα εδώ.

​

Γενικευμένη Αγχώδης Διαταραχή. Έντονη ανησυχία και φόβος που διαταράσσουν τις καθημερινές δραστηριότητες ή προβληματισμός και συνεχές αίσθημα ότι κάτι κακό πρόκειται να συμβεί χωρίς να μπορεί να αιτιολογηθεί, μικρή ανοχή στην αβεβαιότητα, δυσκολία στη συγκέντρωση και αδυναμία για χαλάρωση, συχνά συνοδεία σωματικών συμπτωμάτων, όπως αϋπνία, ταραχή, κόπωση, ευερεθιστότητα, στομαχικές διαταραχές, ναυτία και διάρροια. Η γενικευμένη αγχώδης διαταραχή ανταποκρίνεται πιο πιστά στην ερμηνευτική που αναπτύχθηκε εδώ για το άγχος λόγω απουσίας προεξάρχοντος, διαφοροποιού συμπτώματος, που να "τραβά την προσοχή" σε κάτι πιο ειδικό, όπως στις παραπάνω φαινομενολογίες. Σε όλες, ωστόσο, υπάρχει το ίδιο έντονο υποκείμενο άγχος.

​

Η συνύπαρξη των σωματικών συμπτωμάτων οδηγεί κατά κανόνα τα άτομα που υποφέρουν από άγχος σε διερεύνηση για παθολογικά αίτια πριν την επίσκεψη σε ειδικό ψυχικής υγείας. Δεδομένου ότι κάποιος δεν εξαντλείται αενάως από γιατρό σε γιατρό ψάχνοντας κάτι οργανικό, το να μην αποδίδει, από την άλλη, εύκολα και εκ προοιμίου τα πάντα σε άγχος μπορεί να είναι μέχρι και σωτήριο για την ίδια τη ζωή. Παθολογικές καταστάσεις που παρουσιάζονται ως άγχος ή μπορεί να συνυπάρχουν με αγχώδεις διαταραχές αφορούν σε πολλά συστήματα:

• Καρδιαγγειακό (στηθάγχη, αρρυθμίες, συγκοπή, επιπωματισμός, έμφραγμα μυοκαρδίου, κ.α.)

• Γεστρεντερικό (σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου, γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση, έλκος πεπτικού, κ.α.)

• Ενδοκρινικό (ζαχαρώδης διαβήτης, ασθένειες θυρεοειδούς και παραθυρεοειδούς, νόσος Cushing, κ.α.)

• Αναπνευστικό (άσθμα, υπνική άπνοια, χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια, οίδημα, εμβολή, κ.α.)

• Ανοσολογικό (ρευματοειδής αρθρίτιδα, συστηματικός ερυθηματώδης λύκος, οζώδης πολυαρτηρίτιδα, κ.α.)

• Νευρολογικό (επιληψία, νόσος Parkinson, διάσειση, ακαθισία, σκλήρυνση κατά πλάκας, ίλιγγος, κ.α.)

• Μεταβολικό (υπογλυκαιμία, υπερκαλιαιμία, υπερθερμία, υπονατριαιμία, υποξία, πορφυρία, κ.α.)

Σε κάθε περίπτωση οι ιατρικές ειδικότητες σήμερα είναι ευαισθητοποιημένες σε εκφράσεις του σωματοποιημένου άγχους και απουσία διάγνωσης οργανικότητας παραπέμπουν σε ειδικό ψυχικής υγείας.

​

Στις περισσότερες αγχώδεις εκφάνσεις το σύμπτωμα εγκυστώνει το άγχος στα όρια της έκφρασής του αφήνοντας ψυχικό χώρο για σχετικά ικανοποιητική λειτουργικότητα σε άλλες πτυχές της ζωής. Έτσι, συχνή είναι η αναζήτηση της συμπτωματικής μόνον αντιμετώπισης του άγχους είτε με αγχολυτικά για την άμεση μείωσή του (π.χ. σε φοβίες ή πανικό) ή με β-αδρενεργικούς αναστολείς για τη μείωση των σωματικών εκδηλώσεων (π.χ. στην κοινωνική φοβία) ή με αντικαταθλιπτικά για τη χρονιότερη σταθεροποίηση της συμπτωματολογίας σε υφεσιακά επίπεδα. Από τη στιγμή ωστόσο που το άγχος είναι κοινός ψυχοφυσιολογικός μηχανισμός, είτε εκφράζεται ώριμα και προσαρμοστικά είτε παθολογικά και δυσλειτουργικά, αυτό που ουσιαστικά βλέπουμε στην πληθώρα και ποικιλότητα των συμπτωμάτων είναι οι τρόποι που το άγχος αναδύεται, χρωματίζεται και κυρίως ερμηνεύεται μέσα από την προσωπικότητα. Υπό την έννοια αυτή το σύμπτωμα ορίζει την άκρη του νήματος στο "κουβάρι" για το τι είναι άγχος για τον καθένα και από τη στιγμή που επιτρέπουμε στο σύμπτωμα να εκφράζεται, ανοίγει και η προοπτική για τη θεραπεία του. Τότε το μείζον θεραπευτικό πλαίσιο αφορά στην αποκατάσταση της λειτουργίας ενός καλού εσωτερικού αντικειμένου, που να μπορεί να αναγνωρίσει, να εμπεριέξει και να καταστήσει ανεκτό το υποκείμενο άγχος, ώστε να παύσει ο ψυχισμός να αναζητά τη λύση στο σύμπτωμα. Η επανορθωτική αυτή εμπειρία για το εσωτερικό αντικείμενο διαμεσολαβείται από ένα επαρκώς καλό εξωτερικό αντικείμενο, όπως μία συντροφική ή φιλική σχέση, εφόσον είναι ώριμη και δεν αναπαράγει την υφιστάμενη παθολογία, ή εν δυνάμει μία ψυχοθεραπεία.