psychotherapies

 

Μελέτες σε διάφορα είδη έδειξαν ότι τα αρσενικά άτομα μετά τη συνουσία επιδεικνύουν σεξουαλικό κορεσμό αλλά η σεξουαλική τους επιθυμία αποκαθίσταται όταν έρχονται σε επαφή με νέα θηλυκά εξακολουθώντας να αποφεύγουν συστηματικά τα προϋπάρχοντα θηλυκά, φαινόμενο που ερμηνεύτηκε ως εξελικτική επιλογή λόγω ευρείας διασποράς του σπέρματος, αν και εντοπίστηκε και για θηλυκά άτομα όταν με πειραματικό χειρισμό είχαν αυτά την επιλογή του ζευγαρώματος. Με "νονό" Πρόεδρο το φαινόμενο "Coolidge" αποτέλεσε και για τον άνθρωπο το κοινωνιοβιολογικό/εξελικτικό πλαίσιο ερμηνείας για την απιστία και την πολυγαμία ως προς αυτήν την πτυχή της προοδευτικής ύφεσης της σεξουαλικής επιθυμίας προς τον σύντροφο σε πλαίσιο γάμου ή σταθερής σχέσης ταυτόχρονα όμως με συντήρηση ενεργού σεξουαλικού ενδιαφέροντος προς άλλα άτομα. Από την άλλη μεριά, ο άνθρωπος ανήκει στο 3 ως 5% των θηλαστικών που είναι ικανά για διατήρηση μονογαμικών σχέσεων συνήθως σε πλαίσιο δημιουργίας οικογένειας για την ανατροφή απογόνων. Είναι λοιπόν η απιστία μία βιολογική/εξελικτική επιλογή με όχημα τη σεξουαλική επιθυμία ή πρόκειται για συμπεριφορά που διαφοροποιείται ενδοψυχικά από άτομο σε άτομο και εκφράζεται ποικιλοτρόπως;

​

Με την έννοια εδώ να αναφέρεται σε φυσικές και/ή συναισθηματικές επιλογές οποιασδήποτε συχνότητας σε πλαίσιο υπάρχουσας σταθερής σχέσης ή γάμου, η απιστία με τις πλέον συντηρητικές μετρήσεις στον "δυτικό κόσμο" αφορά έναν στους τέσσερις άνδρες και μία στις πέντε γυναίκες. Ενδεικτικά, τα εγγεγραμμένα μέλη σε δημοφιλή ιστότοπο γνωριμιών για δεσμευμένους ανήλθαν από 14 εκατομμύρια το 2011 σε 60 εκατομμύρια το 2019 με το 90% των ανδρών και το 70% των γυναικών να δηλώνουν δεσμευμένοι. Μεγαλύτερου όμως ενδιαφέροντος ήταν οι "ατάκες" προσέλκυσης για εγγραφή, ήτοι για άνδρες "Η ζωή είναι μικρή, κάντε μία σχέση", τονίζοντας δηλαδή τη σεξουαλική εναλλακτική, και για γυναίκες "Όταν το διαζύγιο δεν είναι επιλογή" υπονοώντας μια προοπτική ευρύτερη του σεξ. Μελέτη του Πανεπιστημίου Rutgers (ΗΠΑ) επιβεβαιώνει το εν λόγω "marketing" με το ποσοστό όσων απιστούν αλλά δηλώνουν ευτυχείς στον γάμο τους να είναι διπλάσιο για τους άνδρες απ' ότι για τις γυναίκες· με άλλα λόγια, ενώ οι άνδρες τείνουν να απιστούν ως επί το πλείστον για το σεξ, οι γυναίκες τείνουν να απιστούν όταν φθίνει ο συναισθηματικός δεσμός στη σταθερή τους σχέση, οπότε και τον αναζητούν αλλού μαζί με το σεξ ή μέσω αυτού. Αντίστοιχα, μελέτη του Πανεπιστημίου Επιστημών και Τεχνολογίας της Νορβηγίας (NTNU) έδειξε ότι οι γυναίκες θεωρούν ως πιο σοβαρή απειλή τη "συναισθηματική απιστία" ενώ οι άνδρες τη "σεξουαλική απιστία".

​

Τέτοιες διαπιστώσεις μπορεί να είναι σύντονες με τη στερεοτυπική κατανόηση που έχουμε για τη σεξουαλικότητα των δύο φύλων, ωστόσο οι συνθήκες που "ευνοούν" την έκφραση της απιστίας είναι περισσότερες. Σε ανασκόπηση της International Society for Sexual Medicine (2019) σε 82 σχετικές έρευνες οι παράμετροι που ξεχώρισαν ως πλέον σημαντικές ήταν το αρσενικό φύλο, η κατανάλωση αλκοόλ, η γονεϊκή απιστία και το γονεϊκό διαζύγιο (ως προς το άτομο), η φυσική ελκυστικότητα και η σεξουαλική λειτουργικότητα (ως προς τον σύντροφο), η συμβίωση, η συζυγική αστάθεια, η μειωμένη σεξουαλική ικανοποίηση και τα ποιοτικά στοιχεία του τρόπου του "σχετίζεσθαι" (οριζόμενα ως "ανασφαλή μοτίβα προσκόλλησης", ως προς τη συντροφική σχέση), η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, η κοινωνική ζωή χωρίς τον σύντροφο και η "διαθεσιμότητα" των συναδέλφων από τον χώρο της εργασίας (ως προς τις ευκαιρίες και το πλαίσιο), και τέλος οι κρίσεις και οι συγκρούσεις μέσα στη σχέση (ως προς τη συγκυρία). Η έκθεση δεν προσδιορίζει την ακριβή βαρύτητα της κάθε παραμέτρου, προτάσσει ωστόσο αυτές που αφορούν στο άτομο και τη σχέση ως τις πλέον σημαντικές, ενώ είναι αυτονόητη η μεταξύ τους αλληλεπίδραση.

​

Φαίνεται λοιπόν ότι υπάρχουν διάφορες "σχέσεις απιστίας" με τις αιτίες για την κάθε μία να αφορούν κυρίως σε ένα συνεχές "προσωπικότητας-σχέσης". Υπό την έννοια αυτή, στοιχεία προσωπικότητας (ιδιοσυγκρασία, χαρακτήρας, ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη και επίπεδο ψυχικής οργάνωσης), αντικειμενότροπες σχέσεις (ενδοβλημένα ψυχικά μοτίβα του "σχετίζεσθαι" βάσει των πρώιμων σημαντικών σχέσεων της ζωής μας), καθώς και τυχόν τραυματικά και ψυχοπαθολογικά στοιχεία διαμορφώνουν ενιαίο πλαίσιο αναφοράς τόσο για εκείνες τις σχέσεις που επιλέγονται ως σταθερές (μακρόχρονες, γάμος) όσο και για τις σχέσεις απιστίας προς αυτές. Συνέπεια αυτών έχουν διαμορφωθεί στερεοτυπικά μοτίβα απιστίας, όπως του "γυναικά" (του αρσενικού με τις άκαμπτες αντιλήψεις για τους ρόλους των φύλων που αρέσκεται στις γυναίκες σε μία διαρκή ανάγκη επιβεβαίωσης της αρρενωπότητάς του φοβούμενο να επενδύσει συναισθηματικά) ή της "γυναίκας-αράχνης" (του προδομένου και θυμωμένου με τους άνδρες θηλυκού, που στο βάθος αναζητά μεν την αγάπη, όμως θυσιάζει συντρόφους στο βωμό της εκδίκησης προς αυτούς) αλλά και περιπτώσεις απιστίας με πιο έντονη ενδοψυχική και/ή διαπροσωπική διαφοροποίηση.

​

Σε όλες τις περιπτώσεις θεραπείας ζεύγους, όπου υπεισέρχεται η απιστία, βλέπουμε στο ιστορικό μία συνεχή ένταση μεταξύ των συντρόφων να εκφυλίζει την ικανότητα του ζευγαριού για συνοχή και οικειότητα (κράτημα) με συνέπεια, μεταξύ άλλων, την ευαλωτότητα και τις αναζητήσεις εκτός σχέσης. Τις σοβαρότερες πάντοτε δυσκολίες προκαλεί το φτωχό ταίριασμα μεταξύ των αντικειμενοτρόπων σχέσεων των δύο συντρόφων, του ασυνείδητου "φίλτρου" δηλαδή που ο ένας "βλέπει" ψυχικά τον άλλον. Οι αντικειμενότροπες σχέσεις πλαισιώνουν ερμηνευτικά τις περιπτώσεις της ανοχής στην απιστία σε "κακές", θα λέγαμε, σχέσεις, όπου ο ένας σύντροφος απιστεί και ο άλλος αποστασιοποιείται συναισθηματικά αλλά παραμένει στη σχέση, αλλά και τις περιπτώσεις της συναισθηματικής απιστίας, που αφορούν και σε ευτυχείς σχέσεις, όπου ο σύντροφος που απιστεί, ερωτεύεται το τρίτο πρόσωπο συχνά σε πλαίσιο μείζονων αλλαγών στη ζωή του, όπως η έλευση ενός μωρού, η αλλαγή εργασίας, η αναχώρηση του μεγάλου παιδιού από το σπίτι κτλ. Η απιστία τότε δεν έχει να κάνει τόσο με τη διαθεσιμότητα του "τρίτου" ή τις τυχόν δυσκολίες στη μόνιμη σχέση/γάμο όσο με τους ενδοβλημένους ψυχικά τρόπους, με τους οποίους σχετιζόμαστε γενικά στη ζωή μας και την ενδοψυχική εικόνα τόσο για τον/τη σύντροφο όσο και για τον άλλον/άλλη ως απόρροια αυτών.

​

Πιο πλήρη κατανόηση για την απιστία ως αντικειμενότροπο έκφραση αποκτούμε υπό την οπτική της ως "μυστικού" και του νοήματος που φέρει. Μαζί με τις σεξουαλικές φαντασιώσεις, τις αμφιβολίες για τη σχέση και τις επιφυλάξεις για τις γονεϊκές ικανότητες, η απιστία είναι από τα "κοινά μυστικά", που θα ειπωθεί δύσκολα, υπό συνθήκες ή ακόμη και ποτέ. Η μυστικότητα συχνά είναι πιο σημαντική και από την ίδια την απιστία, ενώ ακόμη και η φαντασίωση για μία μυστική σχέση μπορεί να έχει την ίδια ψυχική βαρύτητα με μία πραγματική και να επικοινωνεί πολλαπλά νοήματα. Το μυστικό δομεί έναν τρόπο σχέσης με τον προδωμένο σύντροφο, έτσι ανάλογα με το επίπεδο της ψυχικής οργάνωσης του άπιστου συντρόφου μπορεί να συντηρεί τη διάκριση και την απόσταση (μέσω μιας διχοτόμησης σε εξιδανικευμένο "τρίτο" και υποβαθμισμένο σύντροφο), να εκφράζει έναν τρόπο ελέγχου πάνω στη σχέση (μέσω μιας αμφίθυμης ενόρμησης είτε για παρακράτηση ή παράδοση του "μυστικού") ή και να επικοινωνείται ως "οιδιποδειακή" έκφραση επικυριαρχίας πάνω στον σύντροφο μέσω της "μυστικής" κατάκτησης του τρίτου. Στην αντίπερα όχθη του μυστικού βρίσκεται ο προδωμένος σύντροφος είτε στην άγνοια ή όμως και επιθυμώντας να μην γνωρίζει. Η γνώση μιας προδοσίας μπορεί να φαντάζει ως ανυπόφορο πλήγμα και ασυνείδητοι μηχανισμοί να ενεργοποιούνται ώστε τα σημάδια της απιστίας να μην γίνονται αντιληπτά ή να παραβλέπονται, χωρίς αυτό να σημαίνει -τουλάχιστον όχι οπωσδήποτε- ότι υπάρχει από πλευράς του συνειδητά ή ασυνείδητα η επιθυμία να συμβεί η απιστία.

​

Σε ανάλογη ερμηνευτική αλλά στον αντίστροφο πόλο βρίσκεται ο σύντροφος που τρέμει στην ιδέα της απιστίας και στη σχέση του, όπως και σε κάθε προηγούμενη σχέση, κατέχεται από συναισθήματα και συμπεριφορές κτητικότητας, ζήλιας, μνησικακίας και θυμού. Ως αντικειμενότροπος έκφραση αφορά σε πρώιμες ανάγκες αποκλειστικότητας για τη μητέρα ή τον πατέρα που ματαιώθηκαν χωρίς εξισορροπιστικές διεργασίες αφήνοντας ναρκισσιστικά τραύματα, συναισθήματα απόρριψης και μια άχρονη υπόσχεση στέρησης κάθε φορά που αναβιώνει η επιθυμία για τον άλλον. Η επιθυμία τότε εκφράζεται σαν σαδιστική ανάγκη "συγχώνευσης/ενσωμάτωσης" του άλλου υπό τον διαρκή φόβο για τυχόν απιστία και -κατά προέκταση- εγκατάλειψη, ως ασυνείδητη επανάληψη του πρώιμου τραύματος. Εν πολλοίς όλοι μας έχουμε βιώσει αυτήν τη στέρηση από τη στιγμή που -αντίθετα με τις ναρκισσιστικές μας ανάγκες και πεποιθήσεις- δεν ήμαστε για τη μητέρα και τον πατέρα μας το μοναδικό μέλημά τους. Υπό μία έννοια η απιστία είναι εγγενής στις πρώτες μεγάλες σχέσεις της ζωής μας και αυτό που διαφοροποιεί την αντικειμενότροπο επίδρασή της στις ενήλικες σχέσεις του τώρα είναι η ισορροπία που επιτεύχθηκε τότε μεταξύ τραυματικής απόρριψης και συγχωνευτικής αποδοχής της παιδικής εκείνης ναρκισσιστικής απαίτησης για αποκλειστικότητα και -κατ' επέκταση- της αντίστοιχης ψυχοπαθολογίας που αυτοί οι δύο πόλοι παράγουν.

​

Έχουμε συνεπώς ψυχολογικές δομές που μας επιτρέπουν να είμαστε μονογαμικοί και να συντηρούμε μακρόχρονους δεσμούς, ώστε να αναθρέψουμε με επιτυχία απογόνους, αλλά έχουμε και δομές που μας ωθούν στην πολυγαμικότητα με την ίδια ατζέντα αλλά μέσω διασποράς των γονιδίων μας. Αυτή η -πιο πρωτόγονη- στρατηγική είναι η εξελικτική επιλογή που επιτρέπει στο φαινόμενο "Coolidge", όπως περιγράφηκε, να δώσει χώρο στην απιστία μέσω ρύθμισης της σεξουλικής επιθυμίας. Η ανέλιξη ωστόσο του πολιτισμού έδωσε το εξελικτικό πλεονέκτημα στη στρατηγική της δημιουργίας και διαφύλαξης της οικογένειας με την απιστία να υπόκειται στην ευρεία ενδοψυχική διαφοροποίηση, όπως την αναλύσαμε. Σήμερα αντιλαμβανόμαστε ότι οι σταθερές συναισθηματικές σχέσεις καλύπτουν τις ανάγκες μας σε αγάπη, άνεση και ασφάλεια και ότι η απιστία καταλύει την πεποίθηση αυτή αναδεικνύοντας την ευαλωτότητά μας. Με την αποκάλυψη μίας σχέσης απιστίας προκύπτουν και για τους δύο συντρόφους ζητήματα ψυχικής υγείας, όπως άγχος, κατάθλιψη, ακόμη και αυτοκαταστροφικές σκέψεις, ενώ μπορεί να προκύψει ψυχολογική ή και φυσική βία ανάμεσα στο ζευγάρι. Ωστόσο, ο χωρισμός δεν είναι πάντοτε εύκολη υπόθεση. Ακόμη και σε μία σχέση με μικρές πιθανότητες να ικανοποιηθούν οι ανάγκες που περιγράψαμε, ο χωρισμός δεν καταλύει εύκολα την αντικειμενότροπο πεποίθηση ότι αυτό θα μπορούσε κάποτε να συμβεί, με το πένθος έτσι να αφορά όχι μόνο στη λήξη αυτής της σχέσης όσο και στη δυνατότητα να βρεθεί στο μέλλον μία τέτοια σχέση. Αυτή η περίοδος "δυσφορίας του χωρισμού" ποικίλει για κάθε άνθρωπο χρονικά και ποιοτικά αλλά βιώνεται πάντοτε, ακόμη και σε χωρισμούς από τοξικές σχέσεις.

 

Το πλαίσιο γάμου / σταθερής σχέσης συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά εκείνα που μπορούν να υποστηρίξουν μια ικανοποιητική συναισθηματική και σεξουαλική κοινή πορεία των δύο συντρόφων ενώ βελτιστοποιεί τις προοπτικές για υγιή ψυχική ανάπτυξη των απογόνων αλλά αυτή η παραδοχή από μόνη της ούτε επαρκεί ούτε πρέπει να αποτελεί ταμπού για την πάση θυσία συντήρηση της σχέσης, εάν είναι μια προβληματική αντικειμενότροπος σχέση. Τυχόν απιστία τότε οφείλει να λειτουργεί σαν "ξυπνητήρι", ώστε το ζευγάρι να πάρει αποφάσεις για την κατανόηση και τη θεραπεία της σχέσης και, κατά προέκταση, για την παραμονή σε αυτή ή για τη λύση της. Στην ψυχοθεραπεία και τη θεραπεία ζεύγους διευκολύνεται αυτή η κατανόηση με βάσει τους άξονες που περιγράψαμε, ώστε η απιστία όχι μόνο να μην καθορίσει την υπόλοιπη ζωή δύο ανθρώπων αλλά να αποτελέσει σημείο ενδοψυχικής και διαπροσωπικής αναφοράς από όπου να μπορεί να προκύψει -είτε με τον ίδιο είτε με νέο σύντροφο- μία δομικά νέα σχέση.